UN@ est une plateforme d'édition de livres numériques pour les presses universitaires de Nouvelle-Aquitaine

Enquête sur les excès des baillis du roi
et sur les coutumes des habitants de l’Entre-deux-Mers
conduite par les commissaires d’Henri III, Jean, ancien abbé
de la Grâce-Dieu et Hubert Hosat (1236-1237)

26 février 1236 (n. st.)/5 février-15 février 1237 (n. st.). – Woodstock,
Bordeaux dans la Grande chambre du château

A. Original disparu.
B. Copies partielles signalées par a. datées des 23 novembre 1259, 3 janvier 1260 (n. st.), 1er mars 1260 (n. st.) et 18 mars 1260 (n. st.).
C. Copie achevée avant le 12 octobre 1270, Petit cartulaire de la Sauve-Majeure, bibliothèque municipale de Bordeaux, Ms. 770, p. 126-135 (pagination sur deux colonnes). D’après A ?
D. Copie partielle XIVe siècle, traduite en gascon. Privileyges de la terra de Entre-dos-Mars, bibliothèque municipale de Bordeaux, Ms. 363.

a. Gallia Christiana, t. II, Instrumenta. col. 289. — b. Coutumes et privilèges de l’Entre-deux-Mers”, Delpit, J. éd. (1861-1862), Archives historiques du département de la Gironde, t. III, Bordeaux, 1861-1862, 101-127 (édition de D), n° XXXII à XXXVIII, avec réorganisation des documents de la première partie, classés chronologiquement par l’éditeur avec adjonctions de lettres d’Henri III du 3 août 1236 (n° XXXIV et XXXV), du 28 novembre 1236 (n° XXXVII) et du vidimus du procès-verbal de l’enquête (n° XXXVIII) figurant sur D. — c. Smaniotto, M. (s. d.), Le cartulaire de la Sauve-Majeure, mémoire dactylographié, déposé à la bibliothèque municipale de Bordeaux, n° B 48 (édition de C sans notes ni tableau de la tradition).

INDIQUÉ : Delpit, M. et J. (1841), Notice d’un manuscrit de la bibliothèque de Wolfenbüttel intitulé Recognitiones feodorum, Paris ; Rabanis, J.-F. (1847), “Les hommes libres de l’Entre-deux-Mers”, in : Mémorial Bordelais, 9 décembre 1847 ; Drouyn, L. (1870), “Essai historique sur l’Entre-deux-Mers”, Recueil des Actes de l’Académie impériale des Sciences, Belles Lettres et Arts de Bordeaux, 325-380 ; Marquette, J. B. (1979), “Hommes libres et hommes francs du roi en Bordelais et en Bazadais au XIIIe siècle”, in : Société et groupes sociaux en Aquitaine et en Angleterre, Actes du colloque franco-britannique tenu à Bordeaux, 27 au 30 septembre 1976, FHSO, Bordeaux, 19-55 ; Cursente, B. (2000), “De la queste à la questalité : l’avènement d’un servage institutionnalisé en Gascogne (XIIe-XIIIsiècles)”, in : La servitude dans les pays de la Méditerranée occidentale chrétienne au XIIe siècle et au-delà : déclinante ou renouvelée ?, Actes de la table ronde de Rome, 8 et 9 octobre 1999, Bourin, M. et P. Freedman, dir., Mélanges de l’École française de Rome, 112, 2, 941-960 ; Boutoulle, F. (2007), Le duc et la société. Pouvoirs et groupes sociaux dans la Gascogne bordelaise au XIIe siècle, Bordeaux ; id. (2010), “L’enquête de 1236-1237”, in : Quand gouverner c’est enquêter. Les pratiques politiques de l’enquête princière. Occident, XIIIe-XIVsiècles, Actes du colloque international, UMR Telemme, Aix-Marseille 19- 21 mars 2009, Pécout, T. dir., Paris, 117-131 ; id. (2011), “‘Il fait un meilleur roi que le roi d’Angleterre’. Diffusion et légitimation d’une rumeur dans la paysannerie du Bordelais au XIIIe siècle”, in : La rumeur au Moyen Âge. Du mépris à la manipulation, Soria, M. et Billoré, M., Rennes, 279-290 ; id. (2019) : “‘Ils lui concédèrent la justice pour le maintien de la paix’. Une image du contrat politique et de l’origine des franchises au sein de la paysannerie gasconne au XIIIe siècle”, in : Des chartes aux constitutions. Autour de l’idée constitutionnelle en Europe (XIIeXVIIsiècle), Foronda, F. et Genet, J.-P. dir., Paris-Rome, 81-98.

D’après C.

[I] Hoc fuit initium negocii inquisitionis super libertatibus terre et excessibus ballivorum et alienatione jurium domini regis facte a fratre Johanne quondam abbate de Gratia Dei1 et domino Huberto Hose2 milite auctoritate domini Henrici regis Anglie

[En marge, d’une écriture moderne : Enquête faite par les commissaires d’Henry roy d’Angleterre duc de Guyenne à propos des privilèges des habitans d’Entre deux Mers et des excès et violences commises par les sénéchaux et baillis du roy dans Entre-deux-Mers.

2o requête présentée audit roy par lesdits habitants en 1233
1234. Cette enquête se trouve tout au long du registre coté C, fol. 107 recto qui est conservé dans les archives du Roy au Bureau des finances de Guienne (ou au bureau de MMrs les trésoriers3]

[I-1] Missi fuerunt nuntii sub hac forma4. Excellentissimo domno Henrico Dei gratia illustri regi Anglie, domino Hibernie, duci Normannie et Aquitanie, comiti Andegavensi, G. eadem gratia Burdegalensis archiepiscopus5, Sancti Andree et Sancti Severini decani et capitula6, abbas et conventus Sancte Crucis Burdegalensis7, Silve Majoris et sancti Romani8, Sancti Salvatoris9, de Aquistris10, de Plana Silva11, Sancti Vincentii12, de Faezia13, Sancti Emiliani14, de Bono Loco15, de Bertolio16, et de Insula17 abbates, et eorum conventus, ordinis Predicatorum, et Sancti Jacobi priores, minister fratrum ordinis Minorum et eorum fratres, militie Templi et Hospitalis Jherosolimitani preceptores in Vasconia. Salutem, et sic in presenti regnare seculo, ut cum sanctis conregnare valeat in futuro. Injusticias, ac contumelias, injurias, ac pressuras, afflictiones, et angustias, quas ballivi vestri faciunt, et fecerunt specialiter a tempore regni vestri et ea que a potentioribus terre vestre fieri consentiunt, conniventibusa) oculis et permittunt Deo ecclesiis et ecclesiasticis personis, militibus et dominabus minus potentibus, viduis, et orphanis, et agricolis vestris, necnon et nostris, sublimitati vestre non sine cordis amaritudine referimus et dolore, utpote quos zelus anime vestre et regni vestri comedit et opprobria exprobrantium vobis et regno super nos proculdubio ceciderunt, quosque remordent conscientie, quia tam diu tacuimus predicta vobis minime revelando, nec excessus hujusmodi severitate debita puniendo, vestre in hac parte et vestrorum reverentie deferentes18. Unde dicere possumus nunc singuli cum propheta “Ve michi quia tacui19”. Sane quia predicti ballivi et potentiores qui minores possunt opprimere tolerantibus hoc eisdem ballivis taliter affligunt personas ecclesiasticas, et alias supradictas quod sacerdotum religiosorum, clericorum, agricolarum, et pauperum, pupillorum, alii interficiuntur, alii verberantur, alii capiuntur, et incarcerantur, alii minis et terroribus, alii captionibus personarum, alii occupatoribus rerum ad redemptionem nichilominus compelluntur, abbates, priores et conventus, Templarii, Hospitalarii, capellani, et alie persone ecclesiastice, et eorum homines necnon et vestri, tam gravibus tamque frequentibus albergagiis, de quibus si veritatem sciret regia celsitudo, non solum miraretur, set afflictis in hac afflictione mirabili condoleret, et questis et aliis exactionibus indebitis et frequentibus vocationibus de loco ad locum, sola occasione extorquandi ab eis pecuniam, adeo pregravantur quod ubi antea fuerant decem vel quindecim vel etiam viginti ecclesie servitores, duo vel unus vix nunc valeat sustentari. Capellanie et prioratus multi remanent jam deserti, et vix invenitur parrochia, in qua tercia pars remanserit inhabitancium duabus vel defunctis fame et inedia eis inflictis per gravamina memorata, vel compulsis in terras extraneas exulare. Ecclesie [col. 2] infringuntur, cimiteria et alia loca que immunitate ecclesiatica gaudere consueverant violantur. Homines plerumque ibi interficiuntur, res quas propter timorem ballivorum vestrorum et aliorum quos ipsi sustinent ibi recondunt homines ut salventur, vel exinde ab ipsis per violentian extrahuntur, vel quod gravius est ibidem ab eisdem predonibus devorantur, a quibus in hoc et aliis infinitis magis libertas ecclesie et immunitas violatur, quam consueverit a ruptariis violari. Hiis igitur et pluribus aliis incitati, viros venerabiles et discretos, magistrum Vitalem archipresbiterum de Interduomaria, [blanc], preceptorem tocius milicie templi in Vasconia, [blanc], preceptorem de La Grava ejusdem ordinis20, et Amalvinum d’Allan hospitalarium qui dum erat in seculo vobis et vestris negociis fuit et ad huc est utilis et fidelis, majestati regie dignum duximus transmittendos. In dilectione et reverentia qua vobis tenemur, et sinceris conscienciis humiliter postulando, et requirendo per aspersionem sanguinis Jhesu Christi quatinus receptis super hiis et aliis articulis, quos ex parte nostra ipsi vobis exposuerint eorum petitionibus auditis fidem adhibendam omnimodis supplicamus, super premissis tam salutare consilium apponatis, quod eripiamur nos et terra nostra de manibus predictorum, non enim minore libertate gaudebat sub Pharaone quondam populus Israeliticus, quam Dei ecclesia et clerus vobis commissus, gaudeat nec sub ipsis. Committentes nos si placet et terram eandem ballivis talibus qui se a predictis abstineant, et ab aliis pacem ecclesie Dei conferri faciant atque plebi, ut sic respirare valeat clerus et populus infinitis injuriis lacessitus, libertate debita congaudendo, exclusis pietate regia albergagiis, tirannide, exactionibus et gravaminibus memoratis. Datum Burdegale IIII kalendas marcii. Anno gratie MCCXXX quinto.

a) Sic C pour coniventibus.

[En marge, d’une écriture moderne : 2e enquete ou sont appelés plusieurs habitans de chaque paroisse 1236]

[I-2]21 Isti sunt jurati in inquisitione ex mandato domni regis facta coram frater Johanne et Huberto Hosato super juribus regis et libertatibus hominum hujus terre de Interduomaria22, et facta fuit hoc inquisitio in castro Burdegalensis, in majori camera23, anno Domni MCCXXXVI die sabbati proxima post festum sancte Agathe virginis24, incepta et terminata in dominica Septuagesime.

De Baissag25. Capellanus26, Fort de Segonac, R. de la Clautura.
De Balhinhac27. Capellanus, G. senior, et G. capellanus junior, Arnaldus Constantini, P. de Molino.
De Lopa28. Capellanus, Willelmus Dandinas, et Guillelmus Columbi.
De Sancto Quintino29. Capellanus, et Guillelmus deu Taudin30, et Bergons.
De Sadirac31. Capellanus, et Vitalis de Sadirac, P. Oliver, P. Bergon, et Guillelmus Arnaldi de Benaujas32.
D’Avaron33. Capellanus, R. de Tainac, Helias Blanc.
De Cursan34. Capellanus, W. Raimundi, Arnaldus deu Castan, R. deu Truihs.
De Hyvrac35. Capellanus, Willelmus de Labatut, Arnaldus de La Landa, Willelmus de Labatut.
De Quinsac36. Capellanus, W. Bernardi, P. Aosten, Willelmus Bernardi, Willelmus de Franssan, et Aosten.
De Floirac37. Capellanus, Ayquem Faur, et R. Forton.
De Tizac38. Capellanus, et Willelmus Bonafos.
De Sancta Eulalia, et de Bares39. Capellanus, Willelmus de la Ruada, Willelmus de La Grava, et Willelmus Gaucem.
De Sancto Germano40. Capellanus, R. deSalas, et R. Boies41.
De Gresillac42. Capellanus, P. Bonus, et Espig.
De Callau43. Capellanus, Vigorosus de Callau, Johannes de Bosco.
De Camlanas44. Capellanus, P. de Lautura, A. de Fonte, R. de Montezetz.
De Salvitate45. Capellanus.
De Cambas46. Capellanus, Willelmus Bernardi, R. de Larocau, R. Arricart, Martinus de las Portas47.
De Autorne48. Capellanus, R. de Bautiran, Arnaldus de Redonet.
[p. 127, col. 1]
De Senac49. Capellanus, P. de la Coma, R. de Montazetz, R. deu Truihs.
De Senon50. Capellanus, Ayquem Faucon, Ayquem de la Garossa.
De Bonetan51. Capellanus, Arnaldus Robbert, Arnaldus de Lasmaseras.
De Faurgas52. Capellanus, et Guillelmus de Termes.
De Montuissan53. Capellanus, P. Aosten, Ayquem de Ruacava, Gombaut.
De Baurih54. Capellanus, Willelmus de Cauts, P. de la Coma, Willelmus de Labat et R. Long.
De Boliac55. Capellanus, Arnaldus Johannis, Willelmus Geraldi et Robbertus de la Ruada.
De Narijan56. Capellanus, Arnaldus Willelmus de Lalanda57 et R. de Sancto Remigio58.
De Tizac59. Capellanus, et Willelmus Bonafos.
De Spineto60. Capellanus, P. Comes, B. Romavus.
De Camiac61. Capellanus, Johannes Philippi, P. Bajulus.
De Legnan62. Capellanus, A. Gelu, B. de Sorigers, Robbertus de Podio. R. de Bidets.
De Tressas63. Capellanus, R. Aiquem, A. Ayquem, P. de Francia.
De Baissag64. Capellanus, P. de Monts, R. Arquer.
De Catmairac65. Capellanus, Robbertus Vidau, P. de Podio, et P. de Badinas.
De Pompenac66. Capellanus, P. Seguin, et Fort Rotlandi.

[I-3] Hec sunt nomina prelatorum, baronum, militum, atque burgensium qui interfuerunt inquisitioni predicte, et requisiti perhibuerunt testimonium veritatis, super juribus regis et libertatibus hujus terre de Interduomaria, sicut in sequentibus continetur.

Predicti juraverunt et de juribus regis et libertatibus et consuetudinibus quibus terra gaudebat tempore regum Henrici et Ricardi67, et injuriis factis contra libertates easdem deposuerunt jurati sicut infra scriptum est. Requisivimus insuper dominum archiepiscopum Burdegalensis et episcopum Vasatensis, domnum Henricum senescallum, majorem68, juratos et alios probos homines de Burdegala. Item barones, dominum Heliam Rudelli69, dominum Arnaldum de Blancafort70, dominum Senebrunum d’Esparra71, Amanevum de Bodioa), P. de la Mota72, Rostandum de Landirans73, Amanevum de Noallan74, et P. de Burdegala75, B. de Rionz76, B. d’Escossan77, et dominum Heliam Gombaudi de Coinac78, et multos alios milites et burgenses quos longum esset enarrare, per fidelitatem qua tenebantur domino regi quod si meliorem modum inquirendi quod nobis commissum erat viderent nos docerent, quare parati eramus eorum consiliis adhere, qui cum responderent quod non videbant meliorem modum immo istum optimum reputabant, per eandem fidelitatem eos requisivimus de libertatibus et liberis consuetudinibus terre de Interduomaria, et juribus domni regis in eadem, tempore regum Henrici, et Ricardi79, et idem in omnibus responderunt vel pene idem, quod predicti capellani et seniores terre jurati deposuerunt prout inferius scriptum est. Accessimus etiam ad lectum Bruni d’Allan qui inter omnes senes terre senior reputabatur, et consuetudines terre melius scire dicebatur, et idem fere cum aliis nobis dixit, et domno episcopo Vasatensis et senescallo, decano, sacriste, et tesaurario Burdegalensis et aliis multis bonis viris qui nobiscum aderant. Id etiam nobis dixit per eandem fidelitatem requisitus, Amalvinus d’Allan filius suus, qui cum quondam fuisset major Burdegalensis80, longo tempore eandem inquisitionem fecerat, per seniores et meliores tocius civitatis Burdegalensis. Hoc tamen excepto quod de alienationibus jurium domni regis, nichil sciebant predicti barones, milites, vel burgenses, nisi quod predicti Brunus et Amalvinus d’Allan de facto Petri de Betalia81 idem dixerunt, quod alii jurati dixerant.

a) Sic C pour Podio.

[I-4] Hec sunt littere quas dominus rex Anglie misit predictis inqui[col. 2]sitoribus, scilicet fratri Johanni et Huberto Ose dum essent in Vasconia

[En marge, d’une écriture moderne : H’’ Lettres du roy Henri qui nomme les commissaires]

Nos frater Johannes et Hubertus Hosatus missi a domino Henrico rege Anglorum in Vasconia ad inquirendum statum terre ejusdem et jura ejusdem domini regis preter hujus generale mandatum. Cum ab ipsius latere recessimus nobis factum, postquam in Vasconiam venimus, de hominibus terre de Interduomaria mandatum ipsius domini regis speciale recepimus sub hac forma82.

1227, novembre 27 – Woodstock

Lettre du roi d’Angleterre Henri III au sénéchal de Gascogne Henri de Trubleville et à ses envoyés Jean, ancien abbé de la Grâce-Dieu et Hubert Hosat, leur demandant de vérifier la teneur d’une charte de Jean sans Terre en faveur des hommes de l’Entre-deux-Mers [texte reproduit] que lui ont adressée l’archevêque de Bordeaux, l’évêque de Bazas et le prieur de La Réole.

A. Original disparu.
B. Enregistrement dans Rotuli litterarum patentium (Patent rolls), Kew (Royaume-Uni), The National Archive, C 66/47, membrane 12 d.
C. Petit cartulaire de la Sauve-Majeure, bibliothèque municipale de Bordeaux, Ms. 770, p. 127-128 (avec erreur de date).
D. Copie XIVe siècle, traduite en gascon d’après A. Privileyges de la terra de Entre-dos-Mars, bibliothèque municipale de Bordeaux, Ms. 363, p. 8-11.

a. Gallia Christiana, t. II, Instr. col. 290 (édition de C). — b. Regeste dans CPR 1232-1247, 201. — c. “Coutumes et privilèges de l’Entre-deux-Mers”, éd. J. Delpit, Archives Historiques du département de la Gironde, t. III, Bordeaux, 1861-1862, 108-109, n° XXXVII (édition de D). — d. M. Smaniotto, Le cartulaire de la Sauve-Majeure, mémoire dactylographié, s. d., déposé à la Bibliothèque municipale de Bordeaux, n° B 48 (édition de C).

D’après B et C.

Henricus83 Dei gratia rex Anglie, domnus Hybernie, dux Normannie, et Aquitanie, comes Andegavensis, dilectis et fidelibus suis, H. de Treplevilla senescallo suo Vasconie84, fratri Johanni quondam abbati de Gratia Dei, et Huberto Huses, salutem. Sciatis quod postquam vos frater Johannes et Huberte Huses a latere nostro recessistis ituri versus partes Vasconie, ad exequendum ea que vobis injunximus, recepimus litteras venerabili patrum G. Burdegalensis archiepiscopi, et A. Vasatensis episcopi85, et B. prioris de Regula86, continentes transcriptum quorumdam litterarum patentium, quas dicunt homines de Interduomaria habere de domino Johanne rege patre nostro87 in hac forma.

1214, avril, 16. – Saint-Émilion

Charte du roi d’Angleterre Jean sans Terre confirmant, à leur demande, aux prud’hommes de l’Entre-deux-Mers les coutumes en usage pendant les règnes de ses prédécesseurs Henri et Richard et demandant à ceux qui ont quitté leurs terres d’y retourner avant Pentecôte.

A. Original disparu.
B. Enregistré dans Rotuli litterarum patentium, ann. XV. Johanni, membr. I (éd. en b.), The National Archive, Kew (Royaume Uni), C 66/11.
C et D. Copies dans le Petit cartulaire de la Sauve-Majeure, bibliothèque municipale de Bordeaux, Ms. 770, p. 127-128. D’après A.
E. Copie XIVe siècle, traduite en gascon d’après A. Privileyges de la terra de Entre-dos-Mars, bibliothèque municipale de Bordeaux, Ms. 363, p. 9.

a. Gallia Christiana, t. II, Instr. col. 291. — b. Hardy, Th. D. ed. (1835), Rotuli litterarum patentium in turri Londinensi asservati, vol. I, pars I 1201-1226, Londres, 113b-114a. (édition de B). — c. Delpit, J., éd. (1861-1862), “Coutumes et privilèges de l’Entre-deux-Mers”, Archives Historiques du département de la Gironde, t. III, Bordeaux, 1861-1862, 101, n° XXXII (édition de E). — d. Smaniotto, M. (s. d.), Le cartulaire de la Sauve-Majeure, mémoire dactylographié, déposé à la Bibliothèque municipale de Bordeaux, n° B 48 (édition de C et D).

D’après C et D.

Johannes Dei gratia rex Anglie, dominus Hybernie, dux Normannie, et Aquitanie, comes Andegavensisa) omnibus ballivis et fidelibus suis, salutem. Sciatis quod concessimus probis hominibus nostris de terra que vocatur Inter duo Maria, quod habeant omnes libertates et liberas consuetudines, quas habuerunt temporibus Henrici regis patris nostri, et Ricardib) regis fratris nostri, et volumus quod omnes homines qui terras habuerunt in predicta terra, et eas reliquerunt qui adeo propinqui sunta terris suisc) quod ad eas redire possintd) infra instantem Pentecostese), anno regni nostri XVI88. Si infra terminum illum ad eas non redierint, omnino fuitf) inde abjudicati, et terre sue nobis et heredibus nostris remaneant in perpetuum. Volumus etiam quodg) alii qui terras habuerunt in predicta terra qui eas reliquerunt si adeo distantes sint a terris suis vel peregreh) proficiscendo vel alio modo, quod ad eas infra predictum terminumi) Pentecostes redire non possint, a die illo Pentecoste j) in unum annum et unum diem redeant ad terras suas, etk) si infra terminum illum non redierint, omnino inde sint abjudicati, et terre suel) nobis et heredibus nostris remaneant in perpetuum. Et ideo mandamus vobis quod ista observari firmiter m) faciatis. Et in hujus rei testimonium has litteras nostras patentes inde fieri fecimusn). Teste me ipso apud Sanctum Emilianumo), XVI die aprilis, anno regni nostri XV.

a) dominus Hybernie, dux Normannie, et Aquitanie, comes Andegavensis, D. — b) Richardi, D. — c) a terris suis, ajouté C ; absent BD. — d) possunt, C. — e) Pentecosten, D. — f) sint, D. — g) ut, D. — h) pege, D. — i) terminum predictum, B. — j) Pentecosten, D. — k) quod, D. — l) terre sue absent, BC ; ajouté, D. — m) firmiter observari, B. — n) Et i. h. r. t. etc, B. — o) Emilionem, B.

Et quiaa) memorati archiepiscopi, episcopi, et prior nobis significaverunt, quod licet J. predictusb) rex pater noster tales libertates eis concesserit, quales in litteris predictis audistis contineri nichil, comodic) sint ex concessione sua homines predicti postmodum assequtid), nos rogantes quod per nos ipsos vel per aliquos assignatos ex parte nostrae) faceremus libertates predictas eis teneri, vobis mandamus quatinus litteras illas quas dicunt se habere a prefato patre nostro, et quarum transscriptumf) audistis, coram vobis venire faciatis et diligenter videri si littere ille consonent transscriptog) predicto et si sigillum ipsius patris nostri eisdem appendaturh), et viso diligenter quod litteras habeant in forma predicta, modis quibus poteritis inquiri diligentius faciatisi) tam per sacramentum fide dignorum, quam alio modo, quales consuetudines et quales libertates predicti homines habuerunt temporibus H. regis avi nostri, et Ricardi regis avunculi nostri, ut in albergagiis et aliis de tempore predicti J. patris nostri vel nostro nichil inquirentes [p. 128, col. 1] nisi solumodoj) de tempore predicti avi nostri et tempore predicti avunculi nostri, et inquisitionem inde factam cum ad nos redieritis nobiscumk) deferatis in Angliam, nullam facientes emendam super albergagiis predictis, auctoritate alicujus mandati vobis injuncti ante recessum vestrorum, qual) audita inquisitione predicta volumus per nos ad hec remedium adhiberi. Sic igitur sollicite huic inquisitori faciende insistatis, quod diligentia vestra debeat merito commendari, et quod pro defectu vestri non debeat ad nos ulteriorum inde querela pervenire. Teste ut supram).

a) Quare, B. — b) predictus J., B. — c) Sic C pour commodi. — d) consecuti, B. — e) per aliquos ex parte nostra assignatos, B. — f) Sic C pour transcriptum. — g) Sic C pour transcripto. — h) appenditur, B. — i) diligentius inquiri, B. — j) Sic C pour solummodo. — k) vobiscum, B. — l) quare, B. — m) Teste me ipso apud Windestone XXma VIIma die Novembris, anno regni nostri XX primo, C89.

Auctoritate90 igitur generalis et specialis mandati prescripti jurare fecimus, W. Forton, prepositum domini regis et P. d’Aira prepositum infeodatum, et capellanos et seniores singularum parrochiarum de Interduomaria, quod de libertatibus quas homines terre ipsius habere consueverunt temporibus inclite recordationis Henrici et Ricardi regum Anglie meram et puram sine admixtione mendacii et nichilominus de juribus regiis nobis dicerent veritatem, et de omnibus hiis que furto vel violentia vel alia quacumque fraude subtracta fuerant regie majestati inspectis tamen prius litteris concesse libertatis sub hac forma.

[I-5] De litteris quas dedit dominus Johannes rex Anglie hominibus de Interduomaria super libertatibus suis.

[En marge, d’une écriture moderne : 4e – Lettre du roy Jean au sujet des libertés desdits habitants]
[Répétition de la charte du 16 avril 1214 datée de Saint-Émilion, voir supra].

[II] De dictis testium juratorum

Jurati igitur deposuerunt, quod cum tempore regum Henrici et Ricardi fuerit terra in bona et debita libertate, mortuo rege Ricardo per albergagias, questas, exercitus, et alias exactiones indebitas, Mercadarii91, Martini Dargais92 et multorum aliorum ruptariorum, quos constituerat senescalcos domnus rex Johannes fuit terra deserta et desolata sicut nunc est, et tandem idem rex veniens ad terram et sic esse reperiens93, eos restituit in pristinas libertates, sicut in premissis litteris continetur, et cum hominibus ad propria reversis fuisset aliquandiu terra in bono statu, et populosa, tandem idem rex constituit senescalcum Reginaldum de Ponte dictum Palmarium94, retentis sibi terre redditibus ad eos recipiendos Templariis constitutis, et ideo idem Reginaldus paupertate compulsus exercuit albergagias, questas, et alias exactiones indebitas quas ruptarii exercuerant, et ad instar ipsius, hoc fecerant fere omnes senescalci qui ei postea successerunt, cum tamen nec albergagias nec questas, nec exercitus se debere regi, vel senescalco, seu preposito vel aliis ballivis ejus, nec alia jura nisi que, et quando, et qualiter inferius subsecuntur, nec alia seu aliter memorati reges Henricus et Richardus consueverant recipere tempore suo in terra ipsorum.

De juribus regiis

[En marge, d’une écriture moderne : 6e – Droits du roi sur lesdits habitants]

Jura igitur domni regis hec terre dicebant in terra ipsorum.

[II-1] Milites faciunt sibi homagium et de certis rebus quas ab ipso tenent faciunt sibi exercitum vel unius militis vel duorum vel scutarii et cum armis determinatis et certis prout de antiqua consuetudine determinatum est et certum. Quicumque tenet res que debent exercitum vel unius militis vel duorum nisi privilegio tueatur secundum partem quam tenet facit partem expensarum ei qui facit exercitum domno regi. Et scitur quis debet facere propter hujusa) exercitum libere sine qualibet exactione domni regis vel ballivi sui debent tenere milites, et alii qui habent terram exercitus, homines et omnes alias res suas.

a) Sic C pour hujusmodi.

[II-2] Agricole debent questam XLa librarum domno regi a festo sancti Michaelis usque ad festum Omnium Sanctorum quam assignavit inclite recordationis domnus Johannes rex ad sustentationem certorumpauperum qui pascuntur et vestiuntur ab archiepiscopo Burdegalensis, in domo ejusdem archiepiscopi, propter illos et alios quosdam redditus quos idem rex ad hoc faciendum archiepiscopatui assignavit.

[II-3] Quando rex mittit senescalcum suum cum litteris suis patentibus, ipse debet primo jurare quod eos conservet fideliter et regat secundum approbatas et antiquas terre consuetudines quamdiu fuerit senescalcus, et milites, burgenses, et agricole, debent postea sibi jurare quod erunt sibi fideles ad regendam et tenendam terram domni regis.

[II-4] Predictam XLa librarum questam debent soli homines domni regis et illi qui tenent allodium domni regis, secundum quantitatem quam tenent, nisi illud allodium debeat exercitum, qui liberet eum ab hujus prestatione. Debetur autem a festo sancti Michaelis usque ad festum Omnium Sanctorum sine pena seu gadio. Sed a festo Omnium Sanctorum deberetur pena seu gadium V solidorum a qualibet parrochia non solvente.

[II-5] Parrochie et loca que debent istas XLa libras sicut propria domni regis pro majori parte sunt hec, Au Torne, Tavanac95, Sen Cabrasi96, Baurih, Cambas, Quinsac, Camlanas, Senac, viculus quidam in parrochia de La Trena qui dicitur Puhsolas97, Lobaut98, Sadirac cum Corcoiac99, Lenhan, Au Pot100, Cursan, Sen Quintin cum Sen Daunes101, viculus quidam in parrochia de Nariian qui dicitur Tuzinhan102, Lopa, Bonetan, de Faurgas pauci qui sunt domni regis, viculus quidam in parrochia de Salabove qui dicitur Dauvihau103. Item viculus quidam in parrochia de Tressas qui dicitur Durmanda104. Item in parrochia de Boliac, de Floirac, quidam pauci homines domni regis.

[II-6] Item in honore de Bares quidam pauci105.

[II-7] Sunt alie parrochie et loca que sunt etiam propria domni regis pro majori parte, et allodium habentia et ideo debent certus redditus annuos, scilicet parrochia Sancti Hylarii106, que debet turri Burdegalensis V solidos107. Item parrochia de Lesteac108 que debet eidem turri V solidos. Item parrochia de Sen Lobes109 viginti solidos censuales eidem turri. Quinssac de Bares XVIIa) [p. 129] capons annuatim, quorum duo sunt P. d’Airea preposito infeodato, et sociorum ejus qui debet V solidos de sporle. ltem parrochia de Logoiran110 X solidos annuatim turri Burdegalensis. Item parrochia de Fau111, vaccam variam, et circulum honustum de gallinis de sporle. Item sunt quedam alie parrochie et quedam loca ubi sunt homines domni regis, et debent tamen exercitum, Sanctus Germanus, La Ramonenga de Salabove. Item Camiacs, de Cronhon112, item Melacs113 de Tressas, Balantinan, de Nariian114. Item quedam parrochie que debent predictas XLa libras debent alia jura, ut parrochia de Bonetan, censum octo solidos, in festo sancti Hylarii. Item Cursans XV solidos et IIIIor denarios de XX solidos de sporle, quia domus Silve Majoris tamen occupavit, quod quatuor solidi et octo denarii super ipsam cadunt. Item Au Pot VIII solidos de sporle. Item Lobaut octo solidos de sporle. Item quidam homines de Silva pro usu nemoris de Capian115, unum carrum de lignis ad opus circulorum. Item habet justiciam omnimodam in hominibus predictis qui proprii sunt et immediate pertinentes ad dominum regem.

a) capons, réclame de page.

Hec sunt que ab antiquo debebantur domno regi, scilicet quod superius est expressum.

[En marge, d’une écriture moderne : 7– Privileges desdits habitans]

[II-8] Postea vero cum prelati ad quos pertinet negocium pacis sicut et fidei contra multos et magnos exercitus ruptariorum non possent tueri subditos in tranquillitate debita et consueta, tam ipsi quam subditi vocaverunt ad hoc faciendum, brachium seculare, comitem Pictaviensis, et cum se excusaret dicens quod non haberet unde viveret in terra preter illas XLa libras, concesserunt sibi quod quando ex inprovisoa) clamaretur Biafora et in persecutione unimicorumb) pacis cum superveniente nocte non posset pervenire ad villam vel castrum ubi venalia invenirentur, haberet albergagiam in agricolis, villarum forentium cujuscumque essent agricole et per bonos homines terre albergatores dimidientur, per multas villas et per singulos agricolas, ita quod nullius guaretur, exceptis tamen locis que immunitate ecclesiastica gaudere solent, vel privilegio domni regis. Quoniam tamen albergie domni regis recipiuntur, non debet aliquid animal interfici, nisi porcus, vel aries, vel anseres, vel galline.

a) Sic C pour improviso. — b) Sic C pour inimicorum.

[II-9] Item quod haberet duos mandatores, seu citatores, et exploratores excessuum, unum a Luberto et infra, et unum a Luberto et supra, et singuli illorum possent comedere semel in anno apud singulos, de illis que agricola comederet et pararet sibi, et debent poni et deponi de consilio et consensu proborum hominum terre.

[II-10]a) Item concesserunt sibi quod haberet judicium sanguinis, mortem scilicet inferens vel membrorum mutilationem, sicut est justicia de violatoribus pacis, ut sunt ruptarii et depredatores. Item de insidiatoribus publicis stratis. Item de nocturnis populatoribus domorum, agrorum et vinearum, de opprimentibus mulieres per violentiam et de quibuscumque furtis. De hiis inquam justiciam concesserunt sibi pro pace tuenda, et ratione istorum excessuum fidantiam super omnes laicos cujuscumque homines essent, ipse tamen domnus rex sicut credimus dedit postea vicarias suas paucis quibusdam militibus qui istam sanguinis justiciam vice ipsius exercent in toto vel in parte, et in aliquibus locis que sunt domni regis sicut domino de Benaujas116, et domino de La Trena, et domino de Bairas117, et domino de Montisferrandi118. Privilegia etiam dedit sicut dicitur Silve Majoris super hoc, in hominibus ejusdem monasterii. Item concesserunt sibi quod si prepositus domni regis vellet pignorare aliquam rebellem vel volentem sibi resistere, posset mittere ad parrochias quascumque vellet pro aliquibus hominibus expeditis ad auxilium suum, quos si non possent eadem nocte venire ad propria, deberet ipsos procurare secum prepositus alioquin non.

a) Visage de profil et manique en marge de cet article.

[II-11]a) Item concesserunt quod cum dominus rex vel ejus senescalcus insultum fecerit in civitatem, burgum, vel castrum cum militibus et communis civitatum et burgorum, et per insultum sine obsidione capi non poterit, tunc demum cum obsederit et non ante debent venire vocati agricole regis ad facienda illa que hujusmodi homines rudes et inhermesb) scient et poterunt facere. Aliter agricole domni regis non debent exercitum, sed nec agricole militum debent exercitum, quia domni ipsorum sunt in exercitu, vice ipsorum et sua. Nec agricole ecclesiarum quia vice eorum et sua non minus pugnant ecclesie orationibus quam laici armis. Quicumque tamen potest et debet arma portare, debet venire cum armis audito clamore de Biafora, contra insultum vel rapinam presentem in terra ipsa factam a quibuscumque violentis, et quicumque non venerit debent talem penam seu gadium qualem statuerit dominus terre, cum probis hominibus terre, quia nulla certa pena super hoc est statuta, sed secundum diversa tempora diverse fuerunt statute pene, prout statuta pacis diversificabantur.

a) Manique en marge de cet article. — b) Sic C pour inermes.

[II-12]a) Omnia predicta jurati dixerunt esse usitata et consueta fuisse tempore regum Henrici et Ricardi, et predictas libertates habuisse videlicet quod non teneantur ad albergagias regis vel senescalci vel prepositi, vel alicujus alterius nisi sicut superius est expressum. Item nec ad exercitum nisi sicut supra scriptum est. Item nec ad aliquas questas seu tallias regi, vel alicui alii prestandas in aliquo casu. Item quod non trahantur ad judicium nisi apud Silva, a Luberto et supra, et a Luberto et infra, apud Burdegalam, vel in terra ipsa ubi voluerit bajulus regis, extra Silvam. Item quod si judicatum fuerit contra aliquem in locis predictis extra Burdegalam possit appellare ad curiam domni regis Burdegale. Item quod quicumque fuerit major seu minor clericus, miles, burgensis, vel agricola possit dimittere terram suam filios et filias vel alios quoscumque heredes vel successores suos, sub tutela vel cura cujuscumque voluerit, et quod rex vel bajuli ipsius terram vel filios vel filias decedentium non debeant occupare.

a) Nota en marge, d’une main gothique.

[II-13]a) Item tante libertatis se esse dixerunt jurati in personis et rebus suis, quod quilibet francus domni regis eo et bajulo ipsius irrequisito potest vendere allodium suum quod tenet a rege cuicumque voluerit, qui inde faciat servitium regi, et quod ipse inde debebat facere, et cum pecunia eadem eo vidente recedere, ad quamcumque terram voluerit et se facere hominem seu francum alterius et hac libertate usi sunt semper in tempore regis cujuscumque pacifice et quiete. Requisiti quando totam libertatem habuerunt, dixerunt quod cum rex Karolus adquisivit terram a Sarracenis duxit secum milites et alios nobiles ad soldatam. Minores autem secuti sunt exercitum ejus sine soldata, et ideo militibus quibus minus tenebatur eo quod propter soldatam venerant dedit possessiones quas habent sub certo servitio exercitus, minoribus autem quare gratis venerant et quare gaudebat depopulatione terre, liberas tradidit possessiones, et eos francos id est liberos constituit. Hoc solum injungens quod juvarent ipsum ad tuendam terram, sicut supra scriptum est. Unde nec predictas XLa libras ab initio debuerunt, sed avus vel proavus, Gaillardi de La Lande tunc ballivus regis petiit ab hominibus de Inter duo Maria, quod darent sibi equum XLa librarum, et quedam parrochiarum dederunt sibi predictum equum, alie nichil voluerunt dare, et ideo quedam tributarie alie libere remanserunt a prestatione quadraginta libras quare quilibet eis succedens bajulus, eas voluit habere. Item census et sporle suprascripti fuerunt assignati a parrochiis pro protectione et defensione ipsarum quod vulgariter captenhs appellatur. Item jurati dixerunt quod eorum libertas et libera [p. 130] consuetudo erat tempore predictorum regum, Henrici et Ricardi, quod unicus esset senescalcus tocius terre regis in archiepiscopatu Burdegalensi et Auxitano et unicus prepositus Inter duo Maria, cum duobus mandatoribus supradictis, nec fiebat substitutio senescalci, immo non est diu quod primo fuit facta, et hoc destruit totam terram.

a) Nota en marge, d’une main gothique.

[III] Hec sunt injurie generales contra libertates terre quas jurati deposuerunt coram inquisitoribus.

[En marge d’une écriture moderne : 8– plaintes generales faites en raison des atteintes audites libertes]

Jurati etiam deposuerunt has esse injurias, et excessus generales quasa) ballivi domni regis scilicet Henricus et sui faciunt et fecerunt toti terre contra libertates quas habere consueverunt tempore regis Henrici et Ricardi.

a) Sic C pour quos.

[III-1] Primo in exercitu quare nulla causa existente sola occasione extorquendi pecuniam a militibus et agricolis mandant exercitum fere quolibet mense, et maxime tempore messium et vindemiarum, facientes publice proclamare voce preconis quod veniant ad exercitum quicumque debent, et quicumque non debent, et sic ad frequentem redemptionem compellunt, miseros, milites et agricolas.

[III-2] Item compellunt agricolas ad exercitum venire in initio sicut milites et communias civitatum et burgorum, cum non teneantur venire nisi sicut superius est expressus.

[III-3] Item compellunt homines ecclesiarum et militum ad exercitum faciendum cum non teneantur venire nisi audito clamore de Biafora contra insultum vel rapinam presentem sicut predictum est.

[III-4] Item circa prestationem XLa librarum, delinquunt, et plus extorquunt et compellunt ad gadium si non fuerint solute in festo sancti Michaelis, cum tamen sine gadio sunt ut dictum est usque ad festum Omnium Sanctorum.

[III-5] Item juramentum terre prestitum non servat quia nec a se nec suis nec ab extraneis majoribus vel minoribus terram defendit set quicumque vult facit albergagiam, et depredatur et ad redemptionem compellit, et interficit tam clericos quam laicos, et non solum de perpetrantibus talia vindictam non facit, sed ipsos facit sibi speciales socios et amicos, sicut fecit R. Furt de Lados119, et fratrem suum, et Ar. de Bouvila120 et multos alios, et Balandraudus tunc ballivus suus, qui interfecit monachum de Regula, adhuc est ballivus domni regis, et Robinus qui interfecit capellanum de Cursan, et leprosus deu Pot adhuc est ballivus.

[III-6] Item ab hominibus quindecim parrochiarum domni regis recepit centum libras, quod tueretur eos a nautis portus de Trajet121, qui depredantur eos singulis estatibus blado et rebus suis, et recepta ab adversa parte similiter pecunia, non solum non defendit, sed proprios famulos dedit nautis ad predictam depredationem faciendam.

[III-7] Item corruptelam Anglie introducens quasi per consuetudine in terra, terram et filios vel filias decedentium nobilium occupat, et tam diu detinet, donec se redimant vel nubant cui ipse voluerit, et cui non deceat nubere.

[III-8] Dat licenciam uni movendi gerrama) contra alium et confederat se et per juramentum se colligat ad juvandam partem unam contra aliam ad faciendam gerram a).

a) Sic C pour guerram.

[III-9] Domnus archiepiscopus multos gerratoresa) compelleret in ista terra, ad pacem jurandam servandam et sequendam, sicut fecit multociens in Petragoricensis dyocesis, in qua libenter hoc sustinet princeps terre, et sic fecit in terra ista absente domno Henricus, inter dominum Arn. de Blancafort et dominum d’Esparra. Set idem domnus Henricus cum presens est se opponit dicens quod non sustinebit, quod domnus archiepiscopus vel ejus communie veniant ad perdendum milites domni regis vel terras eorum. Unde aliquando propter hoc aliquos de communiis domni archiepiscopi interfecit, et alios in castrum de Blagnac122 captivos reduxit, et ita impedit officium ejus, quod est ab antiqua consuetudine et ex speciali mandato sedis apostolice facere jurari pacem et servari et sequi, quod quidem utilissimum esset domno regi et toti terre nisi idem senescalcus impediret, et credimus quod si voluisset fideliter vivasse ipsum sicut impedivit non essent modo alique gerreb) in terra ista.

a) Sic C pour guerratores. — b) Sic C pour guerra.

[III-10] Excommunicatos a prelatis suis ammonitus ab eisdem domnus Henricus, ut ballivi sui nunquam ad satisfactionem venire compellunt, sed commensales suos faciunt et ceteris familioresa) quos excommunicatos noverunt, et ad omnes actus judiciales exercendos ipsos excommunicatos admittunt. Balistarii ipsius nuper quendam excommunicatum sepelierunt, et prohibentem ex parte domni archiepiscopi graviter verberarunt, et alia vice sepelierunt ballivi et servientes ipsius senescalci, quendam clericum excommunicatum que non solum non corrigebat amonitus sepius, immo nec displicentesb) faciem pretendebat123.

a) Sic C pour familiares. — b) Sic C pour disciplentem ?

[III-11] Confederat se contentiosis et robustioribus ad redemptionem, promittens eis omnimodam impunitatem si duellum inierint contra alios minus robustos ut sic compellat eos ad redemptionem.

[III-12] Ter vel quater in anno rapiuntur galline terre, ea occasione quod curiam tenere debeat senescalcus, et spoliatur pallio misera vidua que non habet gallinam.

[III-13] Domibus religiosis injungitur quod singulas vaccas vel boves adducant ad curiam senescalci, et rapitur fenum et palea terre.

[III-14] Cum senescalcus vel subsenescalcus habet amicum Burdegale, vel alibi compelluntur miseri agricole, cum curribus et bobus portare tigna domorum et tegulas et ligna ad ignem.

[III-15] Item occasione albergagiarum concessarum domno regi hujusmodi tirannidema) exercet domnus Henricus et sui. Petunt a miseris agricolis quantum volunt. Si vero non dederint, mittent equos et satellites suos decem vel quindecim ad unam domum et sic de aliis, et tot verberibus tot depredationibus tot contumeliis, affligunt, donec annuant postulatis et datis terre litteris, quod albergagias non recipiat infra annum. Vadit in Olaron124 vel alibi dimisso senescalco qui in albergagiis, questis, redemptionibus, eandem tirannidem exerceat vel etiam graviorem.

a) Sic C pour tyrannidem.

[III-16] Item si non detur preposito quod exigit, mandat tamen et remandat ad partes remotiores trahendo ut cessent ab agricultura et gadiare facit, inventis occasionibus, donec ipsorum cupiditati a miseris agricolis satisfiat et hoc pluries in anno fit cum pluries mutantur prepositi adeo quod sexies vel septies in anno compelluntur ad redemptionem senescalco vel prepositis vel subsenescalco conferendam, et ideo tercia pars quondam inhabitancium vix remansit in terra, precipue cum tempore famis ipsis in premissis angariis nullatenus parcebatur.

[III-17] Subsenescalcus eque magnum exercitum ducit quemadmodum senescalci, vel interdum majorem. Cum tamen subsenescalcus contra antiquam consuetudinem terre datur, set regem se innuit qui sibi substituit senescalcum, sicut idem multociens multis bonis viris audientibus dixit, quod melius erat rex quam domnus rex Anglie, et non faceret pro ipso quantum pro nichilo, immo et turpius dixit quam sit relatu dignum.

[III-18] Prepositus equitat se septimo vel decimo et albergat, cum tamen non debeantur albergie nisi in usu superius annotato. Plures mandatores seu citatores existunt quam fuerit consuetum, et citant et pignorant ad extorquendam pecuniam nemine querelante, et cum preposito mandante pignoraverint, quantumcumque manulevetur a preposito non reddunt res pignoratas donec extorqueant decem vel XV solidos occasione expensarum, cum nullas fecerint viventes cum hominibus [ p. 131] terre.

[III-19] Tam prepositi quam mandatores seu citatores emunt carnes seu picesa) apud Silvam, et vinum cum exeunt ad albergagiam alicujus pauperis et pignorant boves vel alias res illius pauperis donec solverint quantum ipsi fraudulenter computabant constitisse, quamvis idem pauper habeat in domo suas carnes salsas et vinum satisfacit bonum, nec teneatur agricola citatores aliter pascere quam se ipsum sicut superius est expressum.

a) Sic C pour pisces.

[III-20] Cum sint in albergagiis unus garcio duas vel tres gallinas interficit pro se solo.

[III-21] Cum mixturam vel aliud bladum competens secundum morem terre velit equis albergatorum dare ab ipsis in ignem deicitur vel graviter verberatur, nisi eis avenam dederit quam habere non potest.

[III-22] Non sufficit agricole albergatores in sero procurare non eis in mane prandium preparetur.

[III-23] Cum propter famem vel gravamina memorata domus agricole remanserint desolata, occasione non exhibite procurationis ignem minatur homines senescalci nisi domus ipsa a vicino amico vel consanguineo redimatur.

[III-24] Cum non fuerint concesse albergagie nisi in casu premisso passim et distincte absque qualibet necessitate eas cotidie recipiunt vel redemptionem pro ipsis, et tam senescalcus quam subsenescalcus et prepositi de eisdem albergagiis vel redemptionibus continuo vivunt ita quod non oporteret eos aliquid comedere de redditibus domni regis vel de gagiis que extorquunt, nam continue sunt super miseros agricolas, ut eque vel vacce in prato.

[III-25] Occasione predicti judicii sanguinis contra predictos malefactores pro tuenda pace in hominibus non suis sibi concessi, usurpant sibi judicium, inter homines ecclesiarum, militum vel burgensium, si invicem litigando, de naso vel capite seu alio quoque membro sibi sanguinem extraxerint violenter, gadium violate pacis, scilicet LXV solidos, nequiter extorquendo.

[III-26] Item quare contra violatores pacis fuit comiti Pictavensis, in casibus predictis concessa juridictioa), si dixerit actor in petitione ut adversarium gravet : “Adversarius meus fecit mihi istud in pace”, usurpant sibi juridictionemb), quamvis inter non suos questio ventiletur, et compellunt ad gadium seu penam violate pacis ipsum reum quod est LXV solidos.

a) Sic C pour jurisdictio. — b) Sic C pour jurisdictionem.

[III-27] Item cum quilibet sicut diximus qui potest et debet portare arma audito clamore Biafora debet juvare ad repellendam vim presentem, ut quod provisum est ad concordiam tendat ad noxam, faciunt ballivi domni regis clamare de nocte nulla subsistente causa ut sic extorquant gadium seu penam a miseris qui non venerunt ad clamorem nec etiam audierunt.

[III-28] Item occasione predicte concessionis seu statuti, cum ad duas vel tres dietas velint domnus Henricus et sui insultum facere vel etiam obsidere faciunt proclamare Biafora, quasi per violentia presente, ut qui alias non debent exercitum, veniant ad exercitum velint nolint, aut si non venerint extorquunt ab eis gadium seu penam.

[III-29] Item propter incuriam et tepiditatem senescalci, milites potentes vel burgenses Burdegale non conqueruntur ei vel alii ballivo ipsius, cum dicunt minus potentes milites vel agricolas domni regis injurias sibi fecisse, sed ipsimet capiunt personas vel res ipsorum donec eis satisfiat.

[III-30] Item idem senescalcus vel ballivi sui, cum homines non debeant trahi extra predicta loca, prout supra scriptum est, trahunt ipsos apud Lingonium, vel apud Regulam, vel ad alia remotiora loca125, vel ex odii fomite, vel causa pecunie emungende.

[IV] Hec sunt alienationes possessionum et jurium domni Regis sicut multi jurati dixerunt de Inter duo Maria.

[En marge, d’une écriture moderne : 9e– aliénations faites des terres appartenant au roi]

[IV-1] Castrum de Blagnac quod homines terre propriis laboribus et expensis copulsia) fuerunt ab eodem senescalco construere, et aulam et alias officinas castri ad opus Helie de Blagnac cui filiam suam illegitimam matrimonialiter copulavit, cui etiam justiciam tocius terre de Blanhades propter hoc dedit126, que erat domni regis, ita quod nullus bajulus regis ibi ausus est comparere, vel aliquam justiciam exercere. Insuper totam parrochiam de Romaia que propria erat domni regis.

a) Sic C pour compulsi.

[IV-2] Insuper quod domnus B. d’Escossan127 qui est avunculus ejusdem Helie consentiret matrimonio predicto, homines tum parrochiarum qui erant proprii franci regis sicut supra scriptum est, et in servitutem ejusdem B. redigi permisit, ita quod talliat eos quantumcumque vult, et accipit de rebus ipsorum quicquid vult, et compellit eos in septimana semel venire ad opera sua servilia facienda. Item omnimodam justiciam exercet in eisdem parrochiis, ita quod nullus bajulus regis ibi ausus est comparere pro aliquo faciendo ex parte regis immo homines domni Hugonis de Vivona tunc senescalli128 expellit viliter verberando idem B. semel tamen propter hoc, et quia quendam hominem illarum parrochiarum interfecerat, scilicet R. Nigrum captus fuit ipse et castrum ejus a Gaufrido de Neuvila tunc senescalco129, et fuit compulsus omnia predictam abjudicare, et relinquere regi. Cum autem aliquando conquesta fuissent de predictis, idem homines expulit eos de curia et noluit eis aliquam audientiam prestare. Parrochie autem sunt hec Langoiran, Lesteac, Fau.

[IV-3] Item domnus Henricus vendidit in hoc anno vicecomitisse de Benavias parrochias de Cadilhac130, et de Lopiac131, et Sancte Crucis deu Mont132 homines domni regis francos, et ab omni servitute liberos.

[IV-4] Item domnus B. de Rions133 occupavit de voluntate domni Henrici senescalci, homines domni regis francos, et quod erata) proprium domni regis in parrochia de Nairac134, et apud Rocam135, et Carazan136, et Villam Novam137 et Capian138 et Sanctum Hylarium139.

a) Sic C pour erant.

[IV-5] In parrochia de Senac, G. de Mota occupavit homines de Lana Vinea, et de La Clarenga.

[IV-6] In parrochia de Salabove occupavit P. de Montpezat homines deu Castan.

[IV-7] In parrochia de Tressas occupavit P. de Betalia miles octo homines domni regls proprios scilicet viculum qui dicitur Moncuc.

[IV-8] In parrochia de Romanha140 Pontius de Montpezat miles homines de Saubanac141.

[IV-9] Item homines de Cronhon fuerunt domni regis.

[IV-10] Item W. Gaucelmi, juratus dixit quod cum W. de Quinsac tunc ballivus domni regis ad senium devenisset, dedit se domui Sancti Jacobi et VII stagias domni regis que erant apud Sartilac de Sancta Eulalia, dicens commorantes ibidem esse homines suos, et de nocte cum facibus quare de die non audebat, ostendit eas et tradidit domui Sancti Jacobi, et hoc vidit pater istius testis, et nunc creverunt usque ad decem, et W. de La Landa frater suus vidit in eisdem stagiis poni rotam domni regis, bis, et pater ejusdem concesserat publice se esse hominem domni regisa). Nomina hominum, W. Gaucem, W. de la Landa, P. Prepositi, W. de la Ruada, A. Thomas filii, A. Geroni, Arcelmus de la Vize, P. Lamberti, et P. Lamberti defunctus. Gaucem de la Ruada dixit etiam, quod idem bajulus dedit duos homines abbacie Sancte Crucis, et nunc sunt quatuor apud Cucuiac commorantes, scilicet, P. Bonon, P. Bonon, P. de la Balada, et W. de la Balada.a) Dixit etiam quod P. Forton, Gumbaldus, Michaelis, A. Gaucem, W. de Ulmo, A. Fabert, Fort Fabri, R. de Leuz, R. de Fonte, quos tenet Amalvinus de Bares [p. 132 ] sunt homines domini regis sicut audivit a patre suo.

a) Ponctuation ajoutée pour l’édition.

[IV-11] In parrochia de Tressas tenet Rostandus de Solario homines illius viculi qui dicitur Melac.

[IV-12] In parrochiis de Tavanac et de Baurig dicitur quod P. dominus d’Aroquer142, tenet circiter decem homines domni regis quod sciunt R. Ariquent,a) Gaucem de Lussan, Jordanus de La Causada, quosdam tamen illorum vidimus patrem suum per sentenciam obtinere in curia Burdegale cum super hoc per biennium vel triennium fuisset litigatum. Item tenet nemus de Montfauquer quod dicitur esse domni regis.

a) Ponctuation ajoutée pour l’édition.

[IV-13] In parrochia de Mairinac143 tenent Amanevus de Noallan144 et B. d’Ornon145 pro uxoribus suis circiter decem homines domni regis, modus autem alienationis fuit rex Ricardus dedit eos Hugoni Los cum ei dedisset in uxorem dominam de Correian146 quo mortuo sine herede, uxor ejus nupsit cum W. Arnaldi de la Mota qui cum occupasset homines illos, tandem mandato ejusdem regis veritate comperta redierunt ad manum regis, quo predicto defuncto predictus W. A. de la Mota occupavit eos et jurare compulit quod de cetero a dominio ipsius non recederent, et sic possederunt eos ipse et successores ejus.

[IV-14] De persona Ar. W. Bravion147 specialiter inquisivimus quia frequenter apud aures nostras a ballivis regis super hoc diffamabatur et invenimus per illos qui juraverant de parrochia ipsius de Sadirac ubi ipse comoratura), scilicet Vitalem de la Barreira, et P. Oliver quod nichil violenter vel fraudulenter occupavit de terra regis, set verum est quod emit a quodam libero homine regis qui recessit in Hyspaniam terram suam salvo jure regis, et dedit eam cuidam capelle in parrochia de Sadirac salvo jure regis.

a) Sic C pour commoratur.

[IV-15] In parrochia de Barsac viculo qui appellatur Villa Centulli148 appropriavit sibi per violentiam Rostandus de Solario VII vel octo homines domni regis et constituit sibi tributarios suos singulos, in singulis X solidos, quod factum fuit infra V annos, et sicut creditur consilio et consensu senescalci Henrici.

[IV-16] Item in parrochia d’Enzinas viculo qui dicitur Forest appropriavit sibi et in servitutem suam redegit homines illius viculi qui erant proprii domni regis.

[IV-17] Cum redditus domni regis de Burdegale, sepe valuerint centum milia solidos, et nunc etiam possent dari ad firmam pro XL milibus solidis illi qui tenebant pro debitis domni regis exsolvendis non responderunt de duobus annis nisi circiter XLII milia, et in multis aliis annis multo minus, et tamen idem hodie presentant predictam firmam XL milia solidis. De predicta autem defraudautione facta domno regi partem recipiebat senescalcus.

[V] Hec sunt speciales injurie facte a domno Henrico et suis, in singulis parrochiis archipresbiteratus de Interduomaria.

[En marge, d’une écriture moderne : 10° – plaintes particulieres ou exces commis contre plusieurs personnes principalement contre les pretres]

[V-1] In parrochia de Lennan servientes W. de Lafot, tunc prepositi domni Henricus senescalci, scilicet Arnaldus Garsel, B. Doat, P. de Reissac, et P. Johan ceperunt capellanum de Lennan et flagellaverunt ipsum graviter et nudum cum maximo frigore diutius duxerunt et ad redemptionem compulerunt, et propter hoc mortuus est sicut ipse sacerdos moriens dicebat, et sicut et hoc patet quia postea continue infirmatus fuit donec spiritum exalaverit. Hoc fuit hostensum domno Henrico in terra ipsa et etiam coram domno rege, et spreto super hoc precepto domni regis sibi viva voce facto nulla inde justiciam fecit. Idem senescalcus quando venit de Maran149 extorsit ab eodem parrochia LXa solidos, alia vice LXa solidos A. Ramnou subsenescalcus extorsit ab eadem parrochia LXa solidos, alia vice ne albergaret eos extorsit ab eadem LXa solidos. Item alia vice LXa solidos. Item quando venit de Anglia, extorsit LXa solidos. Item quando rex fuit apud Burdegalam LXa solidos150. Item Johannes de Mazerolas tunc prepositus habuit de eadem parrochia LXa solidos, W. Ricart tunc prepositus XXa solidos, W. Forton prepositus XXXa solidos, W. de Lafot prepositus La solidos, W. de Tres Rosas XLa solidos. Item W. Forton La solidos. Matheus prepositus posuit duos homines de Lennan fidejussores adversus iudeos Burdegalenses, et solverunt pro ipso centum solidos et amplius151. Senescalcus vero Henricus noluit super hoc eis facere judicium de Matheo. Item W. Forton et W. de Lafot extorserunt a quodam XLa solidos. Rostandus de Solario subsenescalcus et Matheus prepositus extorserunt a quodam peregrino sancti Jacobi CCCos solidos et amplius, et ab alio LXVa solidos. Servientes prepositi extorserunt a quadam vidua V gallinas. Item a quodam IIIIor solidos. W. de Tres Rosas a quodam VI solidos. Matheus ab alio X solidos. Item W. Forton XXX solidos. Adam extorsit ab una muliere V gallinas. W. de Lafot extorsit ab alio IIos solidos. Idem W. et Matheus damnificaverunt quendam in XV solidos. Item W. de Lafot extorsit ab alio X solidos. P. Gallardi mandator extorsit ab alio VI anseres, prepositi et sui rapuerunt per Ve annos ab unaquaque domo gallinas quas ibi iveniebanta). Item a quolibet homine buscam in quolibet anno. Senescalcus sepe rogatus nullam istorum noluit debita animadversione punire.

a) Sic C pour inveniebant.

[V-2] De parrochia de Cursan

[En marge, d’une écriture moderne : Exces commis en la paroisse de Cursan]

In parrochias de Cursan et deu Pot Robinus Normannus serviens domni Henrici cepit capellanum et prohiciendoa) ipsum contra caput cujusdam tigni costas sibi fregit, usque ad interiora viscera, et tamen verberavit et tormentis gravissimis afflixit, quousque dederit fidejussores de redemptione XV librarum vel redditionem corporis sacerdotis. Consanguinei vero ipsius qui pro ipso fidejusserant videntes eum in articulo mortis maluerunt ipsum reddere, quam solvere predictas quindecim libras et eo imposito super asinum presentaverunt eum Robino et preposito, qui tunc erat scilicet W. de Lafot, sed ipsum videntes in periculo recipere noluerunt sed de die in diem, et de loco ad locum facientes ipsum sibi presentari, tandem ipsum recipere nolentes imposuerunt consanguineis, quod absolute pro illis XV libris reddendis sibi ipsum manulevaverant, sed ad mandatum archipresbiteri fidejussores quitavit W. de Lafot negans quod non fuerat captus de mandato ipsius vel voluntate. Capellanus vero nimio dolore lateris et tocius corporis graviter infestatus intravit lectum et aliquandiu languens spiritum exalavit. Archipresbiter vero vocato ad presentiam suam dictam cum prestito juramento pro parte confessus esset predictum facinus asserens que fecisset hoc de mandato W. de Lafot diligenter inquisitionem fecit super hoc, nec invenire potuit quod de mandato W. de Lafot hoc fecisset Robinus. Set per testes omni exceptione majores152 sibi constitit que Robinus hoc fecerat sicut superius est expressum, et ideo excommunicavit eum et omnem illum qui eum teneret pro serviente, vel in societate sua, et hoc ostendit idem archipresbiter domno regi et ipsi senescalco et mortem et captionem aliarum personarum religiosarum, et licet eidem senescalco injunxerit domnus rex viva voce quod de corporibus talium justiciam faceret, et dictaverit cujusmodi justiciam, nichil p. 133] tamen facere voluit, set continue tenuit eum in officiis domni regis et suis. Postquam autem domnus Henricus fuit senescalcus extorsit cum suis ballivis ab eadem parrochia LXa libras Burdegalensium et totidem et amplius, que propter minutias nolunt predicti homines nominare, preter fenum, paleam, gallinas, et ligna, et plurimas res alias que ab ipsis extorserunt. In anno in quo scarta bladi vendebatur XLa solidos et amplius quidam ballivus senescalci extorsit a quodam duas scartas tritici, et VII bestias oneratas de piris et pomis, et propter hujus modi exactionem, quidam in domo sua mortuus est fame in eodem anno ex defectu victualium ab alio extorsit unum tonellum vini qui vendebatur C solidis et non habuit ab ipso nisi triginta, ab aliis quatuor hominibus extorsit quatuor tonellos vini, valentes viginti librarum, et non reddidit eis nisi sex libras. Item non audent habere gallinas quare garciferi senescalci et prepositorum statim eas arripiunt.

a) Sic C pour projiciendo.

[V-3] De parrochia d’Avaron

[En marge, d’une écriture moderne : a Baron]

In parrochia d’Avaron, W. de Lafot et Robinus ceperunt Johanni Segin sacerdotem et verberaverunt et ligaverunt et per tormenta ad redemptione XLa solidorum coegerunt, quod et ostensum fuit domno regi per archipresbiterum et collegas suos, et domno Henrico senescalco in terra ipsa, et coram domno rege, qui comtempto mandato domni regis viva voce sibi facto nichil inde fecit. W. Ricart albergavit eandem parrochiam cum La equitaturis. W. de Lafot cum aliis quinquaginta. W. de Tribus Rosis cum viginti, et redimendo et albergando damnificaverunt parrochiam in XV libras. Item W. Forton cum Robino, cum P. Faur, cum Ar. Petri et cum Guillelmo d’Ambuiria, damnificaverunt specialiter homines Silve Majoris ejusdem parrochie in XXV libris albergando et redimendo.

[V-4] De parrochia Santi Germani.

[En marge, d’une écriture moderne : A St Germain]

In parrochia Sancti Germani damnificavit, senescalcus Henricus, albergando ipsum capellanum in C solidis, et parrochianos in quingentis, prepositus eius W. de Lafot et servientes ipsius ceperunt priorem de Tainac ordinis Cisterciensis, et eo turpiter tractato et verberato ad redemptionem compulerunt.

[V-5] De parrochia de Camiac.

[En marge, d’une écriture moderne : A Camiac]

In parrochia de Camiac, prepositus et servientes, Henricus, senescalcus, ceperunt capellanum et ad redemptionem compulerunt, et ita graviter verberaverunt quod dimissa parrochia debilis et infirmus continue postea apud Sadirac unde erat oriundus vitam finivit. De hoc etiam Henricus, precepto domni regis comtempto nichil inde fecit.

[V-6] De parrochia de Senon.

[En marge, d’une écriture moderne : A Senon]

In parrochia de Senon, W. Forton et servientes sui, et miles de mandato domni Henricus, nuperrime postquam venit de Anglia sibi facto, ceperunt et verberaverunt capellanum de Senon, et turpissime tractaverunt, ipso domo, equo, et aliis rebus suis spoliato, et antequam recuperasset res suas constitit ei XX solidis. Iidem ipsi de mandato eodem damnificaverunt prioratum in blado, vestibus, et rebus aliis usque ad decem libras, homines ecclesiarum ejusdem parrochie, in XXVe libras. Item Helias Beger ad opus ejusdem Henrici senescalci extorsit ab eadem parrochia IX libras in pecunia nummata. Rudellus filius Helie Rudelli153 fregit bis ecclesiam de Senon et extraxit inde bladum et vinum, frangendo etiam armarium ubi corpus Christi servabatur et damnificavit capellaniam et prioratum usque ad X libras. Petrus etiam Bertrandi fregit eandem ecclesiam et damnificavit usque ad XII libras priorem et capellanum et homines regis et aliorum, de quibus domnus Henricus nichil facere curavit.

[V-7] De parrochia d’Artigas.

[En marge, d’une écriture moderne : A Artigues]

In parrochia d’Artigas, W. Forton prepositus, P. de Pino et Robinus servientes prepositi ejusdem cum multis aliis de familia domni Henrici, senescalcus usque ad XLa equites albergaverunt cum capellano ejusdem parrochie, et eo vilissime de lecto suo proiecto abstulerunt sibi claves suas, et fregerunt archas, et damnificaverunt eum usque ad decem libras, tam ipsi quam alii ballivi, et satellites ejusdem Henrici, damnificaverunt parrochiam in XX libras de voluntate et consensu sicut credimus eiusdem Henricus, albergando et redimendo.

[V-8] De parrochia de Floirac.

[En marge, d’une écriture moderne : A Floyrac]

In parrochia de Floirac de voluntate et consensu domni Henrici, senescalci, occupaverunt ballivi ejus domum sacerdotis et damnificaverunt ipsum et parrochiam suam usque ad XX libras, albergando spoliando et pecuniam extorquendo.

[V-9] De parrochia de Carinan.

[En marge, d’une écriture moderne : A Carignan]

In parrochie cimiterio et domo capellani de Carinan, albergavit personaliter Henricus, senescalcus, et damnificavit ecclesiam et parrochiam tam ipse quam ballivi sui in XXX libras albergando, spoliando et pecuniam extorquando.

[V-10] De parrochia de Boliag.

[En marge, d’une écriture moderne : A Bouliac]

In parrochia de Boliag damnificaverunt usque ad XX libras albergando spoliando et redimendo.

[V-11] De parrochia de Hyvrac.

[En marge, d’une écriture moderne : A Hyvrac]

In parrochia de Hyvrac albergavit personaliter Henricus, senescalcus, in domo capellani et cimiterio, cum XXVe equis, et complices ipsius per totam parrochiam cum C equis et damnificavit capellanum et homines ecclesie in C solidos homines militum in VI libras. W. de Lafot, W. de Tribus Rosis, W. Forton prepositi cum Robino, A. Petri, P. Faur, et W. d’Ambuira, et aliis servientibus suis, damnificaverunt parrochiam eandem in decem libras, albergando spoliando et ad redemptionem compellendo.

[V-12] De parrochia de Sadirac.

[En marge, d’une écriture moderne : A Sadirac]

In parrochia de Sadirac, Matheus prepositus Henrici senescalci, fregit domum capellani et clausuras mansionis ecclesie, et arbores ejusdem radicitus amputavit, asportans frumenta et superlectilia capellani, et duas nappas altaris, et tam ipse Henricus quam ballivi sui damnificaverunt homines ejusdem parrochie albergando et ad redemptionem compellendo usque ad C libras.

[V-13] De parrochia de Nariian.

[En marge, d’une écriture moderne : A Nariian]

In parrochia de Nariian albergavit senescalcus Henricus, cum C et X equitaturis, et damnificavit parrochiam albergando et ad redemptionem compellendo in XX libras.

[V-14] De parrochia de Molon.

[En marge, d’une écriture moderne : A Moulon]

In parrochia de Molon albergaverunt multociens prepositi ejusdem Henrici, W. Ricart, W. de Lafot, Matheus et W. Forton, damnificaverunt homines ecclesie in XLa solidos et aliorum in decem libris albergando rapiendo et ad redemptionem compellendo.

[V-15] De parrochia de Gresillac.

[En marge, d’une écriture moderne : A Gresillac]

In parrochia de Gresillac albergavit domnus Henricus, in domo sacerdotis et cimiterio, et damnificavit ipsum capellanum in C solidis, vinum bladum et res alias de ecclesia per violentiam extrahendo, damnificavit etiam ceteros ejusdem parrochie albergando et pecuniam extorquendo, in XXa libris et tamen verberaverunt albergatores, duos homines, que alter illorum decessit, alius ex toto inutilis est effectus. Item senescalcus Henricus fecit venire, homines illius et aliarum parrochiarum de Molones, quod quicumque veniret ibi albergare, vel aliquam aliam violentiam facere, clamore facto caperent ipsum, et cum quidam ipsis ignorantibus venissent albergantes per violentiam et rapientes, clamore facto insecuti sunt eos, usque ad Silvam, et ea occasione que homines suos insequti fuissent singulos parrochiarum de Molones compulit ad redemptionem X solidorum.

[V-16] De parrochia de Tressas.

[En marge, d’une écriture moderne : A Tresses]

In parrochia de Tressas damnificaverunt prepositi domni Henricus, senescalcus, de consensu ipsius in XXVe libras [p. 134] albergando spoliando, et pecuniam indebite extorquando scilicet W. Ricart, Matheus, W. Forton, W. de Lafot, et W. de Tribus Rosis.

[V-17] De parrochia Sancti Quintini.

[En marge, d’une écriture moderne : A St Quentin]

Parrochiam Sancti Quintini, in quinquaginta libras, in cimiterio autem albergaverunt, W. de Lafot, et Guillelmus de Tribus Rosis, et damnum facerunt XXXa solidorum.

[V-18] De parrochia Sancti Sulpicii.

[En marge, d’une écriture moderne : A St Sulplice]

In parrochia Sancti Sulpicii damnificavit senescalcus Henricus, priorem, capellanum et homines ecclesie in XXtiVe libris et alios parrochianos in La libris per albergagias et redemptiones iniquas.

[V-19] De parrochia d’Yzon.

[En marge, d’une écriture moderne : A Yson]

Parrochiam d’Yson damnificavit senescalcus Henricus, in La libris albergando ecclesiam et parrochianos spoliando, et ad redemptionem compellendo per semet ipsum et suos.

[V-20] De parrochia Sancti Lupi.

[En marge, d’une écriture moderne : A St Loubes]

In parrochia Sancti Lupi idem senescalcus Henricus albergavit violenter prioratum cum ducentis equitibus occidendo porcos IIIIor et gallinas septuaginta, expensa prioratus fuit tunc XV libras et tocius ville XX libras et alios parrochianos in La libras. Item subsenescalcus Rostandus de Solario cum XX equitibus et fuit expensa LXa solidorum. In crastinum fecit redimere homines prioratus ne albergaret cum illis. Hoc fuit tempore famis. Item Arnaldus Ramnou subsenescalcus, cum XXX equitibus, et fuit expensa LXa solidorum. In crastinum fecit redimere homines prioratus ne albergaret cum illis. Matheus prepositus ejusdem senescalci, extorsit ab eadem parrochia XV libras. W. de Tres Rosas C solidos. W. Ricard X libras. Johannes de Mazerolas C solidos. W. de Lafot XV libras. W. Forton XLa libras. Hoc totum in pecunia nummata receperunt preter albergagias multiplices.

[V-21] De parrochia de Quinsac.

[En marge, d’une écriture moderne : A Quinsac d’Ambares]

In parrochia de Quinsac en Bares ad opus senescalci Henrici extorte fuerunt XV libre et XV solidi, que habuit, Helias Beger de Sancto Emiliano. In summa vero postquam fuit senescalcus domnus Henricus, damnificavit eandem parrochiam injuste tam ipse quam sui de consensu ipsius in VII libris, et amplius quolibet anno. Item extorsit de hominibus archiepiscopi ejusdem parrochie XV libras.

[V-22] De parrochia de Basencs.

[En marge, d’une écriture moderne : A Bassens]

In parrochia de Basencs extorsit idem Helias Beger pro senescallo IX libras, et quolibet anno hospitatus fuit et sui bis vel ter vel ad redemptionem compulerunt homines singulos ejusdem parrochie, ita quod damnificati sunt ab ipso et suis in LXXV libris. Preter hec W. Forton abstulit ibidem, Willelmo de Moncaup unum bovem valentem C solidos. Item W. de Tres Rosas abstulit W. Maurin tunicam, familia senescalci abstulit cappam P. de Ferreira. Item Robinus damnificavit Guillelmi de Mon Caup, in XXX solidos, per redemptionem et albergagiam.

[V-23] De templo de La Grava.

[En marge, d’une écriture moderne : Au Temple de la Grave]

Item senescalcus Henricus personnaliter albergavit multociens per violentiam templum de La Grava, et per se et suos damna intulit C librarum et amplius.

[V-24] De templo d’Arberiis154.

[En marge, d’une écriture moderne : Au Temple d’Arveyres]

Item templo de Arberiis damna intulit ad valorem C librarum et amplius.

[V-25] De Sancto Caprasio.

[En marge, d’une écriture moderne : A St Caprais]

De Sancto Caprasio extorsit senescalcus Henricus, quando ivit in Angliam, C solidos. Item in reditu C solidos. Item Ar. Ramnou ejus subsenescalus VII libras, et albergavit in VII domibus ejusdem ville, et constitit La solidis. W de Lafot ejus prepositus ducebat secum filios burgensium Burdegale, qui fecerunt damnum in eadem villa usque ad XI libras, et idem W. extorsit ab eadem villa LXa solidos. Item W. de Tres Rosas XLa solidos. Matheus compulit duos homines ad fidejubendum, pro se apud judeos et cum vellet solvere redimerunt se, pro IIIIor libris, et X solidis. Predicti prepositi habuerunt de eadem villa C gallinas quas dabant vel portabant ad domum suam, et compellebant portare domos et tegulas burgensium multociens, propter quod damnificati sunt homines ejusdem ville in C solidis, et amplius, preter damna que eis intulerunt mandando et remandando de die in diem, quousque sic redimentur.

[V-26] De parrochia Sancte Eulalie.

[En marge, d’une écriture moderne : A Ste eulalie d’Embares

In parrochia Sancte Eulalie de Bares extorte fuerunt ad opus domni Henrici senescalci, XV libras, et VI solidos, quam pecuniam recepit Helias Beger. Postea Matheus ejus prepositus damnificavit eandem parrochiam in redemptionibus, questis, et albergagiis indebitis ad summam XXX libras. Item W. Ricard eodem modo damnificavit eam in XX libras. Item Johannes de Mazerolas damnificavit eam ejusdem modo in X libras. Postea W. Forton in X libras, et specialiter homines Sancti Jacobi ejusdem parrochie damnificavita) in XX libras, W. Forton et W. de Lafot. Item W. de Lafot extorsit questam C solidorum ab eadem parrochia.

a) Sic C pour damnificaverunt.

[V-27] De parrochia de Montuissan.

[En marge, d’une écriture moderne : A Montussan]

Parrochiam de Montuissan damnificavit senescalcus Henricus, et sui per redemptiones et albergagias injustas in C libris.

[V-28] De parrochia de Catmairac.

[En marge, d’une écriture moderne : A Cameyrac]

Parrochia de Catmairag damnificata est in XXaVe libris, propter incuriam senescalci Henrici non defendentis cum posset, et propter ipsius et suorum injuriam.

[V-29] De parrochia de Pompeiac

[En marge, d’une écriture moderne : A Pompignac]

In parrochia de Pompenhac, albergavit W. de Lafot cum XIIII equis in domo ipsius sacerdotis. Item W. de Tribus Rosis cum IX equis. Item W. Forton cum VII equis et damnificaverunt eum in VIII libris et amplius. Preterea, W. de Tribus Rosis abstulit eidem capellano XII capones. Item idem senescalcus, albergavit in eadem parrochia cum XLa equis, et damnificaverunt parrochiam per redemptionem et albergagiam injustam in XLa libras. Preterea Johannes Forester verberavit in cimiterio P. de Senon et uxorem ejus, usque ad effusionem sanguinis.

[V-30] De parrochia de Salabove

[En marge, d’une écriture moderne : A Salebeuf]

In parrochia de Salabove albergavit domnus Henricus, personaliter cum capellano et damnificavit eum in centum solidis, et amplius, promisit tamen capellano quod totum sibi restitueret, et sepius vocavit eum ad diversa loca promittens satisfactionem, et tandem nullam fecit, multociens etiam ipse et sui albergaverunt in domibus viduarum, et in cimiterio et cum hominibus ecclesie et cum aliis de parrochia, ita quod damnificata ab ipso et suis per albergagias et redemptiones iniquas, in XXaVe libris, et amplius. Item B. Lobet balistarius senescalci abstulit capellano sellam equi sui, et cum propter hoc excommunicaretur idem, B. et qui eum teneret in societate sua, promisit senescalcus quod pro sella redderet XIIII solidos, sed nichil inde fecit, et continue ipsum in servitio suo retinuit. Bovem cujusdam vidue nuper comedit idem senescalcus, et alium bovem et plenum dolium boni vini et alias res ejusdem vidue occupavit, et cum hec requireret archipresbiter pro vidua, judicatum fuit in curia senescalci, quod omnia illa que vidua supradicta per sacramentum suum et vicinorum suorum ostenderet esse sua eidem reddentur. Cum hoc fecisset vidua nichil tamen recuperavit de bove comesto vel aliis rebus suis. Set W. de Buela, post hec omnia retinuit dolium vidue plenum vino.

[V-31] De parrochia de Camlanas

[En marge, d’une écriture moderne : A Camblanas]

De Camlanas extorsit senescalcus Henricus, quando venit de Maran VII libras. Item quando rediit de Anglia C solidos. Item Arnaldus Ramnou subsenescalcus IIII libras. W. de Lafot prepositus L solidos. W. Forton XXX solidos. W. de Tres Rosas XLa solidos. Matheus prepositus compulit duos homines illius parrochie ad fidejubendum pro se apud judeos, et cum solvere noluerunt compulsi sunt se redimere adversus judeos pro VII libris, et senescalcus Henricus, cui de hoc conquesti sunt nichil eis facere voluit de Matheo, [p. 135] predicti prepositi abstulerunt hominibus ejusdem parrochie, bene quater XXa gallinas, et damnificaverunt eos in portandis domibus, lignis, lateribus, et aliis multis angariis in C solidis. Johannes de Mazerolas et domnus suus damnificaverunt eos in X libris. Item Guillelmus de Lafot prepositus domni Henricus cepit leprosum ejusdem parrochie et compulit ad redemptionem.

[V-32] De parrochia de Quinsac

[En marge, d’une écriture moderne : A Quinsac]

De parrochia de Quinsac extorsit Henricus, senescalcus, violenter decem libras, quando rediit de Maran. Item C solidos quando de Anglia remeavit. Item Arnaldus Ramnou subsenescalcus ejus VII libras et albergavit alteram partem parrochie, quod constitit XLa solidis et amplius. Item Matheus XXX solidos et compulit duos homines fidejubere pro se apud judeos, et compulsi fuerunt pro ipso solvere XLa solidos et unus ex illis pro illa fidejussione mortuus est. Item W. de Tres Rosas extorsit ab eadem parrochia violenter XXX solidos. Item W. de Lafot C solidos. Item R. Maiensan VII libras. Item W. de Lafot quater XXti gallinas, et posuit in consuetudine quod quererentur galline. Item alia vice X solidos et quia burgenses noluerunt dare ad questam suam XLa equi albergaverint cum illis, et propterea domus Arnaldi de Lastastas combusta est, in quo damnificatus fuit ad valorem X librarum. Item senescalcus qui dederat filiam suam in uxorem Helie de Blanhac compulit ipsos, et alios homines domni regis, ad faciendam et carreiandam aulam et domum apud Blanhac. Hoc idem fecerunt multociens ballivi sui, cum amici eorum habent necesse portare domos vel tegulas apud Burdegalam.

[V-33] De parrochia de Senac

[En marge, d’une écriture moderne : A Senac]

Parrochiam de Senac dampnificaverunt, Matheus, W. de Lafot, W. de Tribus Rosis, et W. Forton, in XII libris cum connivenciaa) et consensu domni Henrici senescalci, per redemptiones indebitas preter albergagias. Idem vero senescalcus extorsit ab ipsis minis et terroribus questas multiplices usque ad valorem X librarum. Preterea, W. Forton compulit P. de Lacoma ad redemptionem VII librarum.

a) Sic C pour coniventia.

[V-34] De parrochia de Calhau

[En marge, d’une écriture moderne : A Caillau]

Parrochiam de Calhau dampnificaverunt Henricus senescalcus et sui satellites et ballivi, cum ipsius conniventiaa) et consensu, in XXX libris per questas et redemptiones et albergagias iniustas.

a) Sic C pour coniventia.

[V-35] De ecclesia Sancti Romani

[En marge, d’une écriture moderne : A St Romain et St Mariens]

Hoc est damnum quod senescalcus Henricus fecit ecclesie Sancti Romani155, in ecclesia Sancti Mariani156 et in pertinentiis suis mille et Vc marchas.

[V-36] Guillelmus Garsie de Lobaut de Inter duo Maria juratus dixit coram multis vicinis suis, quod, W. de Tres Rosas et Johannes Forestarius, et duo alii ballivi Henrici senescalli venerunt in Bares in domo W. Constantini et comederunt VII panes quos ibi tamen invenerant, et biberunt XXIII solidatas vini, et comederunt novem gallinas, videlicet quatuor assatas, et Ve coctas in brodio facto de alliis et lacte et ad ultimum devoraverunt mel cum nucibus. Hoc factum est dum essemus Burdegale.

Item solena) passim ballivi et ministri Henrici senescalli emere pisces panem vinum et candelas apud Burdegalam et venire solent ad hospitia francorum de Inter duo Maria, et exigere solent ut hospites acquitarent, quod ipsi emerant, quod si nollent ipsi compellebant eos et spoliabant, gallinas rapiebant, porcos, edosb), agnos et oves, et nolentes dare vel non potentes, verberabant et simile factum fuit nobis existentibus Burdegale.

a) Sic C pour solent. — b) Sic C pour haedos.

Item prepositus de Inter duo Maria per violentiam colligit gallinas, et habet ad hoc rethea) ut capiat eas, et servat contra adventum senescalli, quando venturus est Burdegale, vel ad partes illas, aliquando C, aliquando quater viginti, aliquando ducentas, vel plus, vel minus, secundum quod potest. In summa infiniti libri, non possent capere injurias, et enormitates quas faciunt et fecerunt, sed tamen fecerunt quod plusquam mille homines exules sunt a terra, in Hyspaniam et in alias terras, ita quod de una parrochia exulaverunt bene ducenti. Explicit.

a) Sic C pour retiae.

[D’une autre main, plus cursive, avec une encre plus claire :]

Datum apud nos die martis ante festum beati Luce evangeliste anno domni MoCCoLXXo 157. Et in testimoniuma) premissorum, presentibus sigillum nostrum apposuimus. Datum ut supra.

a) Sic C pour testimonio.


Notes

  1. La Grâce-Dieu, abbaye cistercienne du diocèse de Saintes, cne Benon, Charente-Maritime. Gallia Christiana, I, col. 1397-1398, Instr., col. 387-388 ; Musset 1898.
  2. Hubert Hose (ou Hosat, Hoese, Ose ou Huse) devient sénéchal de Gascogne de septembre 1237 à avant juillet 1238.
  3. Ce livre C fait partie des registres conservés au château de l’Ombrière de Bordeaux et déplacés à Paris après 1460 à la Chambre des Comptes, détruits par l’incendie de 1737, et dont seul subsiste le Livre B, dit manuscrit de Wolfenbüttel, édité par C. Bémont (Bémont, éd. 1914).
  4. N° XXXIII de l’édition Delpit.
  5. Géraud de Malemort, archevêque de Bordeaux (décembre 1227-6 février 1261).
  6. Chapitre des chanoines réguliers de la cathédrale de Saint-André de Bordeaux et celui des chanoines de Saint-Seurin de Bordeaux, séculier.
  7. Abbaye bénédictine de Sainte-Croix de Bordeaux.
  8. Abbaye bénédictine Sainte-Marie de La Sauve-Majeure (cne La Sauve, Gironde). Abbaye augustinienne de Saint-Romain de Blaye (Blaye, Gironde).
  9. Abbaye Saint-Sauveur de Blaye.
  10. Abbaye bénédictine de Guîtres (Guîtres, Gironde).
  11. Abbaye de prémontrés de Pleine-Selve (Pleine-Selve, Gironde).
  12. Abbaye augustinienne de Saint-Vincent de Bourg-sur-Gironde (Gironde).
  13. Abbaye cistercienne de Faize, cne Les-Artigues-de-Lussac (Gironde).
  14. Abbaye augustinienne de Saint-Émilion (Gironde).
  15. Abbaye cistercienne Notre-Dame de Bonlieu, cne Sainte-Eulalie (Gironde).
  16. Abbaye augustienne de Saint-Pierre de Vertheuil (Gironde).
  17. Abbaye augustinienne de Saint-Pierre de L’Isle-en-Médoc, cne Ordonnac (Gironde).
  18. Les auteurs de cette lettre adoptent un langage soutenu, comme le montrent la préposition a/ab qui introduit un complément d’agent ainsi que le classicisme des formules qui suivent, afin de faire bonne impression aux clercs du roi d’Angleterre.
  19. Isaïe, 6, 5-8.
  20. Cne Ambarès-et-Lagrave (Gironde).
  21. N° XXXVIII de l’édition Delpit.
  22. L’Entre-deux-Mers est le nom donné à cette région du Bordelais délimitée par la Garonne et la Dordogne et que remonte la marée (maris). Le nom est attesté depuis le VIIsiècle. Elle correspond au ressort d’un archiprêtré (voir supra et fig. 4 pour la localisation des paroisses).
  23. Château ou palais ducal de l’Ombrière, Bordeaux.
  24. En 1237, année dont la lettre dominicale est D, Pâques tombe le 19 avril. La fête de Sainte-Agathe (5 février) tombe un jeudi. Le samedi suivant est donc le 7 février. Le dimanche de Septuagésime tombe le 15 février.
  25. Cne Beychac-et-Caillau (Gironde).
  26. La ponctuation est bien placée. Les chapelains ne sont donc pas nommés, ce que nous n’expliquons pas. Est-ce l’effet des réticences du clergé, exprimées par le synodal de 1234, à voir les clercs appelés par les juges séculiers pour répondre devant eux (Pontal, éd. 1983, § 58) ?
  27. Localité non identifiée. La version gasconne écrit Balhuihac, peut-être pour Agulhac (Guillac, Gironde), en raison de sa proximité avec Grézillac.
  28. Loupes (Gironde).
  29. Saint-Quentin-de-Baron (Gironde).
  30. Individu signalé en 1229 (GCSM n° 1180).
  31. Sadirac (Gironde).
  32. Individu signalé en 1238 (AD 33, H 617, f. 6). Plus bas, [IV-14], les enquêteurs interrogent spécialement deux des députés de Sadirac, “Vital de la Barreira, et P. Oliver”.
  33. Baron (Gironde).
  34. Cursan (Gironde).
  35. Yvrac (Gironde).
  36. Deux paroisses de l’archiprêtré d’Entre-deux-Mers, dédiées à saint Pierre, portent le nom de Quinsac dans la liste des paroisses des comptes de l’archevêché de Bordeaux (XIIIs.) : Quinsac et Quinsac d’Ambarès (AHG, t. 44, n° I, 12-13).
  37. Floirac (Gironde).
  38. Tizac-de-Curton (Gironde).
  39. La liste des paroisses de l’archiprêtré de l’Entre-deux-Mers dans les comptes de l’archevêché donne Sancta Eulalia de Bares, AHG, t. 44, 13 (Sainte-Eulalie, Gironde).
  40. Saint-Germain-du-Puch (Gironde).
  41. Individu signalé en 1252 (AD 33, H 4, f. 48).
  42. Grézillac (Gironde).
  43. Cne Beychac-et-Caillau (Gironde).
  44. Cne Camblanes-et-Meynac (Gironde).
  45. La Sauve-Majeure (Gironde).
  46. Cambes (Gironde).
  47. Individu signalé en 1244 (AD 33, H 334, f. 25).
  48. Le Tourne (Gironde).
  49. Cénac (Gironde).
  50. Cenon (Gironde).
  51. Bonnetan (Gironde).
  52. Fargues-Saint-Hilaire (Gironde).
  53. Montussan (Gironde).
  54. Baurech (Gironde).
  55. Bouliac (Gironde).
  56. Nérigean (Gironde).
  57. Individu signalé en 1250 (AD 33, H 4, f. 34-35, AD 33, H 4, f. 28-29v, 34-35r, 37-39).
  58. Individu signalé en 1240 (AD 33, H 4, f. 43-46), 1248 (AD 33, H 4, f. 23-35v.), 1252 (AD 33, H 4, f. 48), 1254 (AD 33, H 252, f. 6).
  59. Tizac-de-Curton (Gironde).
  60. Espiet (Gironde).
  61. Camiac-et-Saint-Denis (Gironde).
  62. Lignan-de-Bordeaux (Gironde).
  63. Tresses-Mélac (Gironde).
  64. La paroisse de Beychac est déjà signalée plus haut avec des députés différents. Il pourrait s’agir d’une erreur d’enregistrement, en lieu et place de la paroisse de Sallebœuf, voisine de Beychac et qui n’est pas mentionnée dans cette partie de l’enquête.
  65. Saint-Sulpice-et-Cameyrac (Gironde).
  66. Pompignac (Gironde).
  67. Henri II Plantagenêt, roi d’Angleterre (1154-1189), Richard Ier Cœur de Lion (1189-1199).
  68. Le maire est alors Vigouroux Béguey (ou Viguier), attesté le 8 avril 1236 ; il succède à Pierre Caillau et est suivi par Rostand du Soler (26 mars 1237-13 mars 1238). Renouard, dir. 1965, 566.
  69. Hélie Rudel II le Vieux, seigneur de Bergerac et de Gensac (Bergerac, ch.-l. d’arr. dpt. Dordogne, Gensac, Gironde).
  70. Arnaud IV, seigneur de Blanquefort (Gironde).
  71. Sénébrun IV, seigneur de Lesparre (Gironde).
  72. Pierre IV de Lamotte, co-seigneur de Langon (Gironde).
  73. Rostand, seigneur de Landiras (Gironde).
  74. Amanieu, seigneur de Noaillan (Gironde).
  75. Pierre IV de Bordeaux.
  76. Bernard, seigneur de Rions (Gironde).
  77. Bernard IV d’Escoussans, seigneur de Langoiran (Gironde).
  78. Hélie Gombaud de Cognac (dpt. Charente).
  79. Henri II Plantagenêt, roi d’Angleterre (1154-1189), Richard Cœur de Lion (1189-1199).
  80. Amauvin d’Aillan, maire entre 1222 et 1225.
  81. Bétail, lieu-dit de la paroisse d’Artigues-près-Bordeaux (Gironde). Sur ce fait voir plus bas [IV-7].
  82. La lettre d’Henri III comprend la copie de la charte de Jean sans Terre, incluse dans la présente édition, avec un tableau de la tradition sensiblement différent.
  83. N° XXXVI de l’édition Delpit.
  84. Sur Henri de Trubleville voir supra, n. 56, p. 24.
  85. Arnaud II, évêque de Bazas signalé à partir de 1220 et jusqu’en 1240.
  86. Bertrand, prieur de La Réole, signalé à partir de 1233 jusqu’en 1245.
  87. Jean sans Terre, roi d’Angleterre (1199-1216).
  88. Le dimanche de Pentecôte de l’année 1214 tombe le 18 mai.
  89. La leçon de C repose sur une erreur de date : B indique teste ut supra, ce qui renvoie à la lettre précédente contenue dans le même rôle, adressée à l’archevêque de Bordeaux, à l’évêque de Bazas et au prieur de La Réole, et qui est datée teste rege apud Wodestock, XXVII die Novembris. Cette lettre de commission ne peut pas avoir été écrite, comme l’indique C, à Windsor, où le roi séjourne du 6 au 17 novembre 1236, mais depuis Woodstock, où il se trouve du 24 novembre au 3 décembre (voir Close Rolls). D indique Wudestoc et non Windestone.
  90. N° XXXVIII de l’édition Delpit, p. 113 à partir de Ladonquas nos ferem jurar
  91. Mercadier, le routier le plus célèbre du règne de Richard Cœur de Lion, qui séjourna en Bordelais, notamment à Saint-Macaire le 10 mars 1195 n. st. (Géraud 1842, 444-445) et qui passe pour avoir fait suspendre au padouen de Bordeaux le bras de Pierre Basile, l’auteur du coup d’arbalète qui provoqua la mort de Richard : Livre des Bouillons, p. 367 et 489.
  92. Martin Algais, mercenaire de Jean sans Terre, devenu sénéchal de Gascogne et de Périgord entre le 4 décembre 1202 et le 30 avril 1205. Avant lui, Brandin, un autre mercenaire a été sénéchal de Gascogne (29 janvier 1200).
  93. Rappel du séjour de Jean dans la région en avril 1214 (voir supra).
  94. Renaud de Pons, sénéchal de Gascogne d’abord entre le 30 avril 1206 et février 1208, puis en 1212 (26 mai) et enfin, avec le Poitou, entre le 2 octobre 1214 et le mois de décembre 1216. Le surnom de Renaud de Pons vient certainement des palmes que les pèlerins vers Jérusalem ramenaient de la Terre sainte.
  95. Tabanac (Gironde).
  96. Saint-Caprais-de-Bordeaux (Gironde).
  97. Pissoulas, lieu-dit mentionné sur la carte de Belleyme à Latresne (Gironde).
  98. Saint-Genès-de-Lombaud (Gironde).
  99. La carte de Belleyme situe Courcouyac au sud de Haux.
  100. Le Pout, (Gironde).
  101. Camiac-et-Saint-Denis (Gironde).
  102. Tusignan, cne Nérigean (Gironde).
  103. Sallebœuf (Gironde).
  104. Durmanda, cne Tresses-Mélac (Gironde).
  105. Honor dominé par le château de Montferrand, situé à Bassens (Gironde), dont les seigneurs sont les Barès.
  106. Fargues-Saint-Hilaire(Gironde).
  107. Il s’agit de la tour de l’Arbalesteyre, la partie la plus ancienne du château de l’Ombrière, remontant aux années 1070-1080 (Boutoulle 2003).
  108. Lestiac-sur-Garonne (Gironde).
  109. Saint-Loubès (Gironde).
  110. Langoiran (Gironde).
  111. Haux (Gironde).
  112. Croignon (Gironde).
  113. Tresses-Mélac (Gironde).
  114. Valentignan, cne Nérigean (Gironde).
  115. Capian (Gironde).
  116. Benauges, cne Arbis (Gironde).
  117. Vayres (Gironde).
  118. Montferrand, cne Bassens (Gironde).
  119. Raimond Fort de Lados, ou de Ladils, représentant de la plus importante famille de Bazas.
  120. Arnaud de Bouville, de la branche cadette des vicomtes de Bouville, seigneurs de Bouville, Limeuil et Duras en Agenais.
  121. Tregey, cne Cenon (Gironde), port de franchissement de la Garonne, face à Bordeaux.
  122. Blaignac, cne Cabara (Gironde).
  123. La version gasconne donne ni mostraban facie de desplaser et laisse entendre que cette dernière remarque s’appliquerait plutôt aux agents du sénéchal (indication Françoise Lainé).
  124. Île d’Oléron, dpt. Charente-Maritime.
  125. Langon (Gironde), et La Réole (Gironde) sont en effet situés dans le diocèse voisin de Bazas.
  126. Sur Blaignac et le Blagnadais, voir infra, n. 52, p. 95.
  127. Bernard IV d’Escoussans fait partie du conseil féodal qui assiste à l’enquête, voir supra [I-3].
  128. Hugues de Vivonne est sénéchal en 1221 puis entre 1231 et 1234.
  129. Geoffroy de Neuville est sénéchal entre 1218 et 1220.
  130. Cadillac (Gironde).
  131. Loupiac (Gironde).
  132. Sainte-Croix-du-Mont (Gironde).
  133. Bernard IV de Rions.
  134. Nérac, aujourd’hui Béguey (Gironde).
  135. Laroque (Gironde).
  136. Cardan (Gironde).
  137. Villenave-de-Rions (Gironde).
  138. Capian (Gironde).
  139. Aujourd’hui Paillet (Gironde).
  140. Romagne (Gironde).
  141. Sauvagnac, cne Romagne (Gironde).
  142. Le Rouquey (cne Tabanac, Gironde).
  143. Mérignac (Gironde) qui n’est plus dans l’Entre-deux-Mers, mais sur la rive gauche de la Garonne, à l’ouest de Bordeaux.
  144. Noaillan (Gironde).
  145. Ornon, cne Gradignan (Gironde).
  146. Courréjean, cne Villenave-d’Ornon (Gironde).
  147. Arnaud Guilhem Bravion est le premier prévôt du roi de l’Entre-deux-Mers connu, mentionné entre 1206 et 1222 (GCSM n° 137).
  148. Barsac (Gironde).
  149. Ce serait le Marensin, en Dacquois, ou le Maremne (dpt. Landes, Bémont, éd. 1896, 139).
  150. Allusion au dernier séjour du roi à Bordeaux en août 1230 (Berger 1893).
  151. La version gasconne s’achève ici avec la datation du vidimus du procès verbal de l’enquête, comportant une erreur de date (1278 au lieu de 1270). Donat vert nos lo die de dimartz davant la festa de Sent Luc evangelista, en l’an de gracia MCCLXXVIII. Et en testimoni de las causas sobredeytas a las pressens pouseren nostres sagetz. Dat. Ayssicum dessus.
  152. Formule empruntée au droit romain (testes idoneos et omni exceptione majores) indiquant le recours à des témoins convenables, auxquels on ne peut objecter ni leur âge, ni leur sexe, ni leur condition (domesticité, parenté avec les parties), ni un conflit d’intérêt, etc.
  153. Hélie Rudel le Vieux est un des barons cités plus haut (I-3).
  154. Arveyres (Gironde).
  155. Saint-Romain de Blaye (Blaye, Gironde), siège d’une abbaye de chanoines augustins voisine d’un castrum d’origine antique, point de franchissement de la Garonne.
  156. Saint-Mariens (Gironde).
  157. En 1270, année dont la lettre dominicale est E, la fête de saint Luc (18 octobre) tombe un samedi. Le mardi précédent est le 14 octobre. Cette date, postérieurement ajoutée à la fin du procès-verbal, est celle du vidimus dont la copie gasconne indique à l’initiative de qui il fut réalisé (voir Delpit, éd. 1862, 127), avec une erreur de date : “1278” au lieu de 1270 comme l’indique cette leçon. Voir supra, n. 29, p. 19.
Rechercher
Pessac
Chapitre de livre
EAN html : 9782356135346
ISBN html : 978-2-35613-534-6
ISBN pdf : 978-2-35613-536-0
ISSN : en cours
34 p.
licence CC by SA

Comment citer

Boutoulle, Frédéric, “Édition”, in : Boutoulle, Frédéric, La clameur des campagnes. Édition du procès-verbal de l’enquête royale de 1236-1237 sur l’Entre-deux-Mers bordelais, Pessac, Ausonius éditions, collection Textes @quitains 2, 2023, 43-76 [en ligne] https://una-editions.fr/edition-enquete [consulté le 17/11/2023].
10.46608/textesaquitains2.9782356135346.2
Illustration de couverture • Dos du bullaire de Valier © Archives départementales du Lot-et-Garonne.
Retour en haut
Aller au contenu principal